Ο ‘Ηρωας
Κατά την έκρηξη του πολέμου κατά των Βουλγάρων, το 1ο Σύνταγμα Ευζώνων, άλλως 38ο Σύνταγμα Πεζικού, εξ ου και το 1/38, με σύνθεση διοικήσεως, Σχης Παπαδόπουλος Διονύσιος, Διοικητής, Τχης Ιατρίδης, Διοικητής 8ου Τάγματος Ευζώνων, Τχης Βελισσαρίου, Διοικητής 9ου Τάγματος Ευζώνων και Τχης Κολοκοτρώνης, Διοικητής του Τάγματος Κρητών, στάθμευε στο Ασβεστοχώρι έξω από την Θεσσαλονίκη. Γράφει στα Απομνημονεύματά του ο Στρατηγός Πάγκαλος:
“… Ενθυμούμαι την στιγμήν εκείνην συγκινητική σκηνήν εξ εκείνων που δεν λησμονούνται ποτέ κατά την ζωήν του ανθρώπου. Ευρισκόμεθα εις το Ασβεστοχώρι και διήρχετο εκ της κωμοπόλεως βαδίζων προς Γκιουβέζναν το ηρωϊκόν 1/38 Σύνταγμα του Παπαδοπούλου. Η σύζυγος του αειμνήστου Ταγματάρχου Βελισσαρίου (στενού φίλου μου) ευρίσκετο παραπλεύρως μου, εφόσον είχε έλθη να επισκευθή διά τινας ημέρας τον σύζυγόν της, επωφεληθείσα της ειρηνικής περιόδου. ‘Οταν ο διοικητής του 9ου Τάγματος έφθασεν έφιππος μέχρις ημών, η σύζυγός του εζήτησε να σταματήση προς στιγμήν όπως τον αποχαιρετήση και ο Εθνικός εκείνος ήρως, σταματήσας προς στιγμήν, της είπε εκτός εαυτού εξ οργής και δεικνύων δια της χειρός του την πυρκαϊάν της καιομένης Μπέροβας :” Δεν έχομε καιρό για ασπασμούς, έχομε να εκδικηθούμε τ’ αδέλφια μας που σφάζει ο Βούλγαρος. Καλήν αντάμωσιν”. Και στρεφόμενος προς εμέ ο ήρως πρόσθεσε :”Σε παρακαλώ Θόδωρε, φρόντισε άμα καθαρίση η Θεσσαλονίκη να διευκολύνης την αναχώρησίν της δι’ Αθήνας”.
Η ατυχής κυρία είχε κακήν προαίσθησιν την στιγμήν εκείνην διότι μου είπε : “Προαισθάνομαι πως δεν θα τον ξαναϊδώ τον Γιάννη”. Και όντως δεν τον επανείδε, διότι ο ηρωϊκός σύζυγός της έπεσε και ετάφη, εις τα παλαιά Βουλγαρικά σύνορα, κατά την τελευταίαν αιματηράν μάχην του πολέμου εις το ύψωμα 1378.” [3, Σελ. 296].
Το Πυροβολικό
20 Ιουνίου 1913. ‘Ηδη απο την προηγουμένη η κατάσταση των ελληνικών Μεραρχιών (Ιη και VIη) είναι δυσχερέστατη. Καθ’ όλη την ημέρα το Πεζικό επιτίθεται κατά των Βουλγαρικών θέσεων χωρίς υποστήριξη Πυροβολικού. Μόνο το Ορειβατικό Πυροβολικό της Ιης Μεραρχίας μετέχει στη μάχη. Οι απώλειες είναι τεράστιες. Το 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων έχει αποδεκατιστεί. Το 5ο ΣΠ υποχωρεί μετά από Βουλγαρική αντεπίθεση, και η κατάσταση συγκρατήθηκε την τελευταία στιγμή μετά απο προσωπική επέμβαση της Διοικήσεως. Οι αξιωματικοί του Πεζικού και των Ευζώνων είναι έξαλλοι για την εγκατάλειψη τους στο έλεος του Βουλγαρικού Πυροβολικού. Εγνώριζαν ότι πίσω από τη λοφοσειρά ευρίσκονται συγκεντρωμένες τρείς πεδινές Μοίρες με 23 πυροβόλα και αδυνατούν να εξηγήσουντην απουσία τους απο τη μάχη. Οι πυροβολητές διστάζουν να διέλθουν ακάλυπτοι την βαλλόμενη δραστικά απο τον εχθρό αμαξιτή οδό. Οι αξιωματικοί του πεζικού είναι απόλυτοι : “Οφείλουν να περάσουν και ας μείνουν τα μισά κανόνια”. ‘Αδικα προσπαθούν να τους εξηγήσουν οτι δεν πρόκειται περί δειλίας, αλλά περί της αντίληψεως των πλείστων πυροβολητών, ότι ήταν μείωση και προσβολή να βληθούν ακάλυπτοι, εν κινήσει και να χάσουν τα πυροβόλα τους. Οι Διοικητές του Πυροβολικού δηλώνουν στον Μέραρχο οτι δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη να διατάξουν “να διέλθουν εζευγμένες πυροβολαρχίες επί οδού επισημασμένης και βαλλομένης δραστικώς υπό του εχθρικού Πυροβολικού.”
21 Ιουνίου 1913. Η κατάσταση είναι πλέον δραματική. Η προέλαση της VI Μεραρχίας έχει σταματήσει. Ο Μέραρχος Συνταγματάρχης Δελαγραμμάτικας μετά από εισήγηση του Επιτελάρχου Ταγματάρχου Χατζηανέστη εξέδωσε γραπτή διαταγή προς τους Διοικητάς των Μοιρών να προωθήσουν τρείς πυροβολαρχίες διά της αμαξιτής οδού και προφορική εντολή όσοι αρνηθούν να αντικατασταθούν. “Κανείς δεν αρνείται” εβροντοφώνησε ο Διοικητής της επικεφαλής πυροβολαρχίας Λοχαγός Αμβράσογλου. Πράγματι κανείς πυροβολάρχης δεν αρνείται. ‘Ισως αυτό να περίμεναν. Εκείνη τη στιγμή μια Πυροβολαρχία προσβάλλεται τυχαίως από εχθρικά βλήματα και εξουδετερώνεται.
“… Μετ’ ολίγα λεπτά άρχισε η ιστορική εκείνη κίνηση. ‘Εκαστον όχημα έφθανε βάδην μέχρι της κορυφογραμμής και εκείθεν εξώρμα εν φρενήρει καλπασμώ με απόσταση 60 μέτρων από το προηγούμενο επί της επικλινούς αμαξιτής προς την Λιγκοβάνην (Ξυλούπολις). Το Βουλγαρικό Πυροβολικό έβαλε μαινόμενον διά σφοδρού πυρός εναντίον εκάστου αναφαινομένου οχήματος. Ευτυχώς όλαι σχεδόν αι οβίδες του εξερηγνύοντο επί του εδάφους, πυκνός δε κονιορτός και καπνός εκάλυπτον μετ’ ολίγον την βαλομένην ζώνην. Το θέαμα ήτο φοβερόν άμα και μεγαλειώδες.
‘Απαντες οι αξιωματικοί του Στρατηγείου, Διοικηταί του Πυρο βολικού κλπ εν αγωνία προσέβλεπον τας επί της οδού εκρήξεις, αλλά δεν ηδύναντο να διακρίνωσι τα αποτελέσματα ως εκ του κονιορτού και του καπνού. Ευτυχώς συνέβαινε το αυτό και δια τους Βουλγάρους πυροβολητάς των ανατολικώς του λόφου εχθρικών πυροβολείων.
Κατά τα θεωρητικά δεδομένα, αι απώλειαι έπρεπε να είναι μεγάλαι και κατά την γνώμη μας θα είμεθα ευτυχείς, εάν διήρχοντο σώα τα ημίση τουλάχιστον των πυροβόλων. Το αποτέλεσμα υπήρξε ανέλπιστον. Εκ των διελθόντων υπερτριάκοντα οχημάτων τρία μόνο επλήγησαν υπό των εχθρικών οβίδων και εξ αυτών το ένα μόνο καιρίως ώστε να παραμείνη επί της οδού (βλητοφόρο) …
Εντός μιάς ώρας, 16 πυροβόλα ευρίσκοντο τεταγμένα εις θαυμασίας θέσεις και καλάς αποστάσεις (2000 – 2500 μέτρα) από των χαρακωμάτων και των πυροβολείων του Λαχανά. Εις εν εκ των βληθέντων βλητοφόρων παρετηρήθη το εξής περίεργο γεγονός, το οποίο απεδόθη εις Θείαν παρέκβασιν υπό των πυροβολητών και των φαντάρων μας. Ολόσωμος εχθρική οβίς έπληξε το εφόλκαιον του βλητοφόρου, διέτρησε τους κάλυκας των εν αυτώ οβίδων χωρίς να εκραγώσιν αύται, εφ’ όσον δεν ήγγισεν τα εμπυρεύματα αυτών.”
Η επίθεσις εκανονίσθη να γίνη αιφνιδιαστικώς την 3 και 30′ μμ μετά σύντομον προπαρασκευή πυροβολικού.
Ο δρόμος για τους Εύζωνους του Παπαδόπουλου και του Βελισσαρίου είχε ανοίξει.
Το 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων.
Την επίθεση κατά του λόφου Λαχανά την 3 και 30′ μμ ανέλαβε να ενεργήσει το 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων (Συνταγματάρχης Παπαδόπουλος Διονύσιος), το οποίο την ανέθεσε στο 9ο Τάγμα Ευζώνων (Ταγματάρχης Βελισσαρίου Ι.) με δύναμη έξη Λόχων Ευζώνων (4 Λόχοι του 9ου Τ.Ε. και 2 Λόχοι του 8ου Τ.Ε.).
Μετά δεκάλεπτη προπαρασκευή πυροβολικού κατά τη διάρκεια της οποίας οι 6 Λόχοι του Βελισσαρίου, προχωρούντες ταχέως, έφθασαν σε απόσταση εφόδου από την πρώτη γραμμή των Βουλγαρικών ορυγμάτων, το πύρ των αμυνομένων είχε εξασθενίσει σημαντικά. Ο Βελισσαρίου άρπαξε απο τον γιακά τον περίφημο Βλάχο, τον σαλπιγκτή του, και τον κράτησε ορθό και μπροστά στους Βούλγαρους να σαλπίζει επι 5 λεπτά το σάλπισμα “εμπρός δια της λόγχης”. Σύμφωνα με τις οδηγίες του οι Εύζωνοι έβαλαν αιφνιδίως ταχύτατο ολιγόλεπτο πυρ εναντίον του εχθρού, μετά το οποίο όρμησαν ακάθεκτοι και με βροντώδεις αλαλαγμούς εναντίον των επί της πρώτης οφρύος του λόφου βουλγαρικών χαρακωμάτων.
“… Η γραμμή των εφορμώντων λόχων, με τις απαστράπτουσας υπό τον ήλιο υπερχίλιες λόγχες, ομοίαζε με χαλύβδινη ταινία, η οποία απειλητική επήρχετο εναντίον των εχθρικών ορυγμάτων. Πρίν αύτη φθάσει σε απόσταση 150 μέτρων περίπου και καθ’ ήν στιγμήν το πυροβολικόν αναγκαζόταν να επιμηκύνει τη βολή του, οι αμυνόμενοι εγκατέλειψαν τα χαρακώματα φεύγοντες, ολίγοι κατ’ αρχήν και στη συνέχεια πολύ περισσότεροι, μόλις οι αλαλάζοντες εύζωνοι πλησίασαν τις θέσεις τους.
Ο αγών υπήρξε σύντομος αλλά μεγαλειώδης. Το Βουλγαρικό πυροβολικό ημύνθη λυσσωδώς μέχρι τελευταίας στιγμής, βάλλον διά βολιδοφόρων με ρυθμιστή μηδέν. Η παρά τας νοτίας κλιτείς του λόφου πυροβολαρχία καταλήφθηκε ολόκληρη, του Πυροβολάρχου και των πλείστων πυροβολητών φονευθέντων επι τόπου.
Οι Βούλγαροι πανικόβλητοι εγκατέλειψαν 438 αιχμαλώτους και έξη πυροβόλα με τα κλείστρα ανέπαφα, τα δυο δε εξ αυτών εγκατελήφθησαν γεμάτα, των πυροβολητών λογχισθέντων επί των πυροβόλων των.
Το 1/38 Σ.Ευζώνων κατά την τριήμερη μάχη είχε συνολικά 252 νεκρούς και 443 τραυματίες μεταξύ των οποίων τον Δκτή του 8ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Ιατρίδη Γ., και όλους πλην ενός, τους Διοικητάς Λόχων του Τάγματος Κρητών.